Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej, znany również jako Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej, jest jedną z istotnych budowli w Olsztynie. Potocznie nazywany Szubienicami, ten monumentalny obiekt znajduje się w Śródmieściu Olsztyna na placu Xawerego Dunikowskiego, który dawniej nosił nazwę placu Armii Czerwonej.
Pomnik został odsłonięty w 1954 roku, a jego architektura składa się z dwóch szarych pylonów. Te elementy mają na celu symbolizowanie niezamkniętego łuku triumfalnego, co jest odzwierciedleniem historii i dążeń społecznych mieszkańców regionu.
Obiekt znajduje się w bliskim sąsiedztwie al. Piłsudskiego, dawnej alei Zwycięstwa, co dodatkowo podkreśla jego znaczenie w kontekście miasta oraz regionu. Pomnik stanowi nie tylko atrakcję turystyczną, ale także ważne miejsce pamięci historycznej, gdzie przeplatają się losy wielu pokoleń.
Lokalizacja pomnika
Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej jest usytuowany w centralnej części Olsztyna, na placu Xawerego Dunikowskiego. Warto zaznaczyć, że jest to dawna lokalizacja placu Armii Czerwonej, która funkcjonowała w latach 1957–1990, a nie plac gen. Bema, który w okresie od 1947 do 1956 nosił tę samą nazwę, co obecny plac Armii Czerwonej.
W bezpośrednim sąsiedztwie pomnika znajduje się kilka ważnych miejsc:
- al. Piłsudskiego po stronie północnej,
- ulica Emilii Plater, obok której leży gmach dawnej Rejencji olsztyńskiej, obecnie siedziba Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego oraz Urzędu Marszałkowskiego, po stronie wschodniej,
- ulica 22 Stycznia na południu,
- oraz „Aura Centrum Olsztyna” znajdujące się na zachodzie.
Historia pomnika
22 stycznia 1945 roku miasto Olsztyn zostało zajęte przez oddziały Armii Czerwonej. Niestety, po zaledwie kilku dniach obecności rosyjskich żołnierzy, doszło do pożaru, który zniszczył około 40% miejskiej zabudowy, w tym liczne zabytki kultury. W rezultacie tej tragicznej sytuacji władze podjęły decyzję, aby w wyraźny sposób zademonstrować swoją „wdzięczność” wobec Armii Czerwonej za wyzwolenie od niemieckiego okupanta.
W zlecenie pomnika zaangażowany był ówczesny wojewoda olsztyński, Mieczysław Moczar, a oficjalne decyzje podejmowane były przez Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Projektowanie pomnika powierzono Xaweremu Dunikowskiemu, artystowi oraz byłemu więźniowi obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.
Monument miał na celu upamiętnienie żołnierzy II i III Frontu Białoruskiego, którzy walczyli w regionie Prus Wschodnich. Ciekawostką jest to, że pomnik został zbudowany z elementów kamiennych pochodzących z wcześniejszego pomnika bitwy pod Tannenbergiem, który później przekształcono na mauzoleum Hindenburga, którego twórcą był Paul von Hindenburg. Rzeźba została stworzona przez trzech krakowskich rzeźbiarzy: Tadeusza Siekluckiego, Edwarda Koniuszy oraz Antoniego Kostrzewę, przy współpracy z kamieniarzami z Warszawy.
Na pomniku wyryto typowe sceny związane z II wojną światową, w tym wizerunki czołgu oraz żołnierzy, ale także symbole socrealizmu, takie jak praca w rolnictwie czy przemyśle oraz charakterystyczne dla ZSRR sierp i młot. Pierwotnie pomnik miał stanąć na placu Bema, jednak ostatecznie zdecydowano o umiejscowieniu go w nowym placu Armii Czerwonej w Śródmieściu Olsztyna.
Wokół pomnika posadzono roślinność oraz ustawiono słupy do flag państwowych. Ostatecznie do zakończenia budowy pomnika, które miało miejsce 21 lutego 1954 roku, przystąpiono po kilku latach wstrzymania z powodu braku funduszy. W latach sześćdziesiątych XX wieku pomnik stał się celem ataków dokonanych przez nieznanych sprawców, co prowadziło do dochodzenia przez Wojskową Prokuraturę Garnizonową w Olsztynie.
Po przemianach ustrojowych w 1989 roku zaczęto głośno mówić o likwidacji pomnika, co powiązane było ze zmianą jego nazwy z „Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej” na „Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej”. W działania te angażowali się także politycy, tacy jak Tomasz Głażewski oraz Jerzy Szmit. W 1992 roku podpisano list otwarty w celu całkowitej likwidacji pomnika, argumentując, że nie stanowi on zabytku, a symbolizuje znienawidzone sowieckie terrory.
List ten podpisały m.in.: Światowy Związek Żołnierzy AK, Związek Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego, Związek Sybiraków, Rodzina Katyńska oraz Polski Związek Kombatantów. W 1993 roku pomnik został wpisany do rejestru zabytków, a w 2010 roku zlecono jego renowację oraz przygotowanie tablicy informacyjnej. W sierpniu 2022 roku minister kultury zdecydował o uchyleniu tego wpisu, a w listopadzie 2022 roku symbol sierpa i młota został usunięty z monumentu.
Dziś teren wokół pomnika pełni funkcję parkingu samochodowego. Granitowe płyty, które kiedyś znajdowały się przed pomnikiem, były przedmiotem sporów, ponieważ przed II wojną światową stanowiły własność Olsztynka. Obecnie zostały one częściowo zastąpione kostką brukową, a jedynie niektóre fragmenty pozostały w formie historycznego murku oddzielającego plac od alei Piłsudskiego.
Przypisy
- Znak sierpa i młota skuty z olsztyńskich szubienic. dzieje.pl, 11.10.2022 r. [dostęp 11.07.2024 r.] (pol.).
- Z rejestru zabytków usunięto pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej zwany „szubienicami”. dzieje.pl, 21.09.2022 r. [dostęp 19.10.2022 r.] (pol.).
- a b c d Marta Bełza, tk. Szubienice jak nowe. Wyczyszczone i naprawione. „Gazeta.pl Olsztyn”, 15.11.2010 r.
- Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej, Leksykon Kultury Warmii i Mazur.
- Stanisław Piechocki: Dzieje olsztyńskich ulic. Wyd. rozszerzone i wzbogacone nowymi ilustracjami. Olsztyn: Agencja Wydawnicza „Remix”, 2002 r., s. 218. ISBN 83-87031-12-7.
- Szubienice, czyli Wańka-wstańka – gazetaolsztynska.pl – 25.03.2009 r. [dostęp 10.05.2010 r.] [zarchiwizowane z tego adresu 28.03.2009 r.]
Pozostałe obiekty w kategorii "Pomniki":
Kolumna Orła Białego w Olsztynie | Ławeczka Mikołaja Kopernika w OlsztynieOceń: Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej